AI tạo sinh – con dao hai lưỡi trong thời đại số
Trí tuệ nhân tạo tạo sinh (Generative AI) đang mở ra một kỷ nguyên sáng tạo chưa từng có tiền lệ: từ những bản nhạc viết trong vài giây, đến những bức tranh sơn dầu được tạo bởi dòng lệnh, hay những đoạn hội thoại sống động do chatbot đảm nhận. Nhưng song hành với những ứng dụng tích cực của AI tạo sinh, là một mặt tối ngày càng khó kiểm soát: sự bùng nổ của nội dung deepfake và những rủi ro an ninh mạng kèm theo.
Theo báo cáo của Sumsub (2024), các vụ gian lận sử dụng deepfake đã tăng hơn 2.137% chỉ trong ba năm qua – một con số đủ khiến bất kỳ tổ chức nào cũng phải cảnh giác. Công nghệ AI càng mạnh mẽ, mối nguy càng tinh vi.
Mặt trái của AI tạo sinh
Deepfake là gì và vì sao nó trở thành mối đe dọa?
Deepfake là công nghệ sử dụng AI – cụ thể là các mô hình học sâu (deep learning) – để tạo ra video hoặc âm thanh giả mạo một cách tinh vi. Khi được tạo bởi AI tạo sinh, các sản phẩm này ngày càng khó phân biệt với nội dung thật.
Những đoạn video giả mạo chính trị gia phát biểu, những cuộc gọi video giả giọng sếp để lừa nhân viên chuyển tiền, hay những bức ảnh khiêu dâm gán mặt người nổi tiếng… đã không còn là giả tưởng. Một ví dụ điển hình là vụ việc vào đầu năm 2024 khi một công ty đa quốc gia ở Hong Kong bị lừa gần 25 triệu USD vì một cuộc họp deepfake, trong đó tất cả người tham gia – bao gồm cả CEO – đều là bản sao do AI dựng nên.
Sundar Pichai, CEO Google, phát biểu trong một cuộc phỏng vấn với CBS: "AI là một trong những công nghệ quan trọng nhất mà nhân loại từng phát triển. Nhưng chúng ta cần phát triển nó một cách có trách nhiệm" (Nguồn: 60 Minutes, CBS News, 2023)
Theo báo cáo từ Goldman Sachs (2023): "AI tạo sinh có thể thay thế hoặc ảnh hưởng đến 300 triệu việc làm trên toàn cầu." (Nguồn: Goldman Sachs – The Potentially Large Effects of Artificial Intelligence on Economic Growth)
Báo cáo từ Europol (2023): "Deepfake sẽ trở thành mối đe dọa lớn trong các cuộc bầu cử, gây rối loạn thông tin và làm xói mòn lòng tin công chúng." (Nguồn: Europol, Internet Organised Crime Threat Assessment)
AI tạo sinh: Công cụ đắc lực cho tội phạm mạng
Trong tay tội phạm mạng, AI tạo sinh không chỉ là công cụ làm giả, mà còn là “máy gia tốc” cho các hành vi lừa đảo ở quy mô chưa từng có. Một hệ thống AI có thể:
-
Tự động hóa quy trình tạo nội dung giả mạo với hàng nghìn bản ghi âm, email, ảnh chân dung chỉ trong vài phút.
-
Tùy chỉnh thông điệp lừa đảo theo đối tượng mục tiêu (ví dụ: mô phỏng email công ty với tên gọi thật, giọng nói thật).
-
Tạo tài khoản mạng xã hội giả mạo với ảnh đại diện và video như người thật, gây nhầm lẫn cho nạn nhân và cơ quan chức năng.
Một báo cáo từ Europol (2023) cảnh báo rằng: “Generative AI sẽ sớm làm mờ ranh giới giữa sự thật và hư cấu – tạo ra một môi trường cực kỳ thuận lợi cho tin giả, thao túng truyền thông và các hành vi phạm tội công nghệ cao.”
Vì sao chúng ta khó phát hiện nội dung deepfake?
Khác với những chiêu trò lừa đảo truyền thống, deepfake không còn mang dấu hiệu rõ ràng của sự giả mạo. AI giờ đây có thể tái tạo chi tiết sắc thái khuôn mặt, nhịp thở, ánh mắt, giọng nói và thậm chí cả phong cách ngôn ngữ.
Không chỉ người dân bình thường bị đánh lừa – ngay cả các hệ thống kiểm duyệt tự động cũng gặp khó khăn. Nghiên cứu từ MIT (2023) cho thấy hơn 75% nội dung deepfake không bị phát hiện qua các phần mềm phân tích video hiện có.
Khi AI tạo sinh bị khai thác: Tác động tiêu cực đến xã hội và doanh nghiệp
Việc AI tạo sinh bị lợi dụng để phát tán nội dung giả mạo không chỉ gây hại cho cá nhân mà còn làm tổn hại lòng tin xã hội, niềm tin thị trường, uy tín tổ chức. Một vài hệ lụy đáng lo ngại bao gồm:
-
Ảnh hưởng đến chính trị, bầu cử: Các chiến dịch deepfake có thể làm sai lệch dư luận, thao túng kết quả bầu cử hoặc bôi nhọ đối thủ.
-
Hủy hoại danh tiếng cá nhân, doanh nghiệp: Hình ảnh bị lạm dụng trong video nhạy cảm, phát ngôn giả mạo… gây tổn thất không thể đo đếm bằng tiền.
-
Gia tăng rủi ro pháp lý và tuân thủ: Các tổ chức tài chính và công ty lớn buộc phải đầu tư nhiều hơn vào hệ thống xác minh danh tính, bảo vệ dữ liệu, kiểm tra độ xác thực của thông tin.
Giải pháp nào để đối phó với rủi ro từ AI tạo sinh?
1. Phát triển công nghệ “AI chống lại AI”
Một trong những hướng đi khả thi là sử dụng AI để phát hiện sản phẩm của AI. Các startup như Sensity, Deepware, Reality Defender đang phát triển giải pháp phát hiện deepfake theo thời gian thực, dựa vào phân tích vi mô về biểu cảm, ánh sáng và giọng nói.
Để cân bằng cuộc đua AI, cần nhắc đến các nỗ lực toàn cầu trong kiểm soát AI tạo sinh
Đạo luật AI của EU (EU AI Act) – thông qua vào cuối năm 2023 – là bộ luật đầu tiên trên thế giới phân loại và kiểm soát mức độ rủi ro của AI theo từng cấp độ.
Tại Mỹ, Tổng thống Biden đã ký sắc lệnh hành pháp về AI vào tháng 10/2023, yêu cầu các công ty công nghệ lớn phải công bố dữ liệu đào tạo AI, đảm bảo minh bạch và an toàn.
2. Cơ chế pháp lý mạnh mẽ hơn
Nhiều quốc gia đang gấp rút cập nhật luật để đối phó với vấn đề này. Trung Quốc, Hoa Kỳ và EU đã ban hành các đạo luật buộc các nền tảng AI tạo sinh phải gắn nhãn “sản phẩm do AI tạo ra”, đồng thời chịu trách nhiệm nếu nội dung bị sử dụng sai mục đích.
3. Nâng cao nhận thức cộng đồng và đào tạo số
Đây là yếu tố nền tảng. Khi người dân hiểu được các dấu hiệu của deepfake, họ sẽ có khả năng tự bảo vệ tốt hơn. Các chiến dịch truyền thông về “đọc hiểu công nghệ AI” cần được tích hợp vào giáo dục và doanh nghiệp.
4. Doanh nghiệp cần có chiến lược bảo vệ toàn diện
Các doanh nghiệp nên xây dựng hệ thống nhận diện giả mạo nội dung, đào tạo nhân viên nhận biết rủi ro từ deepfake, đồng thời thiết lập quy trình ứng phó truyền thông khủng hoảng khi bị lợi dụng hình ảnh, danh tính.
Hiện trạng AI tạo sinh - góc nhìn từ Việt Nam
Năm 2023, mạng xã hội lan truyền một video deepfake sử dụng giọng nói và hình ảnh của người nổi tiếng để lừa đảo đầu tư tiền điện tử – gây hoang mang và mất niềm tin của người dùng Việt.
-
Theo báo cáo từ Bộ Thông tin và Truyền thông, trong năm 2023, có hơn 300 trường hợp lạm dụng AI để tạo nội dung xuyên tạc, giả mạo trong nước, đặc biệt liên quan đến tin giả và lừa đảo tài chính.
Tại Việt Nam, Bộ Khoa học và Công nghệ đang xây dựng Chiến lược Quốc gia về AI giai đoạn 2025–2030, trong đó có đề cập đến kiểm soát đạo đức và bảo vệ dữ liệu cá nhân
Kết luận
Yuval Noah Harari, tác giả cuốn "Sapiens", từng cảnh báo tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới: "AI không chỉ là một công nghệ, nó là một loại năng lượng mới có thể tái định nghĩa quyền lực toàn cầu."
Elon Musk, CEO Tesla và SpaceX, cho rằng: "AI có thể nguy hiểm hơn vũ khí hạt nhân nếu không được kiểm soát."
Chúng ta đang sống trong kỷ nguyên nơi “sự thật” có thể được tạo ra bằng vài dòng lệnh. AI tạo sinh mang lại khả năng sáng tạo chưa từng có, ứng dụng AI tạo sinh đúng cách có thể giúp tối ưu thời gian và chất lượng công việc, nhưng đồng thời cũng đặt ra bài toán về đạo đức, niềm tin và an ninh. Để tận dụng sức mạnh của công nghệ mà không đánh mất kiểm soát, điều cấp thiết nhất lúc này chính là trách nhiệm, minh bạch và sự tỉnh táo trong cả cách xây dựng lẫn sử dụng AI.
Comments
Post a Comment